دوسته خوووووب

همه چی

دوسته خوووووب

همه چی

آیات و روایات یتیم و یتیم نوازی

وَ إِذْ أَخَذْنا میثاقَ بَنی‏ إِسْرائیلَ لا تَعْبُدُونَ إِلاَّ اللَّهَ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً وَ ذِی الْقُرْبى‏ وَ الْیَتامى‏ وَ الْمَساکین‏[1]

(و به یاد آورید زمانی را که از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خداوند یگانه را پرستش نکنید و به پدر و مادر و یتیمان و بینوایان نیکی کنید).

این آیه شریفه احسان به چند گروه از جمله یتیمان را از وظایف ضروری اهل ایمان و از مصادیق اعمال شایسته دانسته است چرا که بندهای این میثاق عام بوده و اختصاص به بنی اسرائیل ندارد، بلکه از اصول حقیقی دین الهی است که در همه شرایع مقدسه بوده و ثابت وغیر قابل تغییر است.

قرآن کریم با تعبیرات گیرا و گویا مسئولیت مردم و دولت اسلامی را نسبت به ایتام بر شمرده است. این کتاب مقدس و آسمانی با برترین شیوه از ایتام تجلیل کرده و رسیدگی به امور مادی و معنوی ،فردی و اجتماعی آنان را مورد تاکید قرار می دهد و کوتاهی در امر سرپرستی آنها را مورد توبیخ و موجب کیفر دنیوی و اخروی دانسته است.

قرآن مجید در آیات مختلف نیکی و رسیدگی به امور مادی و معنوی ایتام را به دنبال احسان به والدین و نزدیکان قرار داده است و این احسان و نیکی را به عنوان یکی از زمینه های سازندگی اخلاق و مبارزه با بخل و غرور و مفاسد اخلاقی معرفی می کند.[2] پذیرایی از آنان را یک ارزش و معیار برای انسان تکامل یافته و نیکو کار معرفی نموده [3]و ضمن تاکید بر عدم نزدیک شدن به مال یتیم[4] چگونگی تصرف و مصرف کردن اموال یتیمان [5]را با رعایت قسط و عدل[6] متذکر شده است، این کتاب الهی جفا در حق یتیم را از نشانه های تکذیب دین و قیامت اعلام کرده[7] و از راندن و بد رفتاری با یتیمان شدیدا نهی فرموده[8] و غیر از آنکه دقت در حفظ و نگهداری دارایی آنان را مورد سفارش قرارداده،‌از تبدیل کردن و مخلوط نمودن اموالشان نهی فرموده[9] و حتی زمان پایان یتیمی و فرا رسیدن رشد و وقت سپردن اموالشان را به آنان مشخص کرده[10]در بیت المال و اموال مردم نیز حق و سهمیه ای را برای ایتام نیازمند مقرر کرده و دولت اسلامی را موظف نموده تا نیازهای آنان راتامین کند.[11] نظر به اهمیت موضوع یتیم در شرع مقدس اسلام ،در این نوشتار سعی شده است تا اهم وظایف هر مسلمان در قبال کودکان یتیم مورد بررسی قرار گیرد.

یتیم از دیدگاه اسلام

از دیدگاه شرع مقدس اسلام یتیم به هر طفل نابالغی گفته می شود که پدر خویش را از دست داده باشد. چنین کودکانی با از دست دادن سایه پر مهر پدر احساس خلا و کمبود فراوان کرده که این خلا جز از طریق محبت و دوستی قابل جبران نیست.

اگر چه این کمبود تا حدودی توسط مادران مهربان و دلسوز جبران می شود ولی اسلام همگان رامکلف به این وظیفه کرده تا در صورت وجود مادر یا سرپرست، او را در قبال این مهم یاری کنند و در غیر این صورت شخصا اقدام کرده و آنها را تحت حمایت خویش قرار دهد.

دین مبین اسلام حقوقی را در قبال ایتام واجب کرده که شناخت آن حقوق ما را در انجام وظایفمان کمک می کند.

حقوق اجتماعی

آنچه با مختصر مطالعه قانون طبیعت به دست می آید آن است که دنیا دارمکافات است و در اعمال و رفتار انسان، قانون عمل و عکس العمل دیده می شود. با توجه به این قانون یا اصل کنش و واکنش در نظر داشته باشیم که اگر در حق یتیمان جامعه سهل انگاری کرده و انجام وظیفه ننماییم، سرانجام بر ما نیر روزگاری خواهد رسید که فرزندانمان بی سرپرست مانده و دور از مهر پدر و محبت مردمان خواهند سوخت. قرآن کریم در این زمینه می فرماید: وَ لْیَخْشَ الَّذینَ لَوْ تَرَکُوا مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِّیَّةً ضِعافاً خافُوا عَلَیْهِم‏[12] کسانى که اگر فرزندان ناتوانى از خود بیادگار بگذارند از آینده آنان مى‏ترسند، باید (از ستم درباره یتیمان مردم) بترسند!

در این آیه اشاره به حقیقتی می کند که گاهی مردم از آن غافل می شوند و آن اینکه شما با یتیمان مردم همانگونه رفتار کنید که دوست دارید با یتیمان شما در آینده رفتار نمایند. حضرت علی(علیه السلام)می فرماید: مَنْ رَعَى الْأَیْتَامَ رُعِیَ فِی بَنِیهِ [13](هر کس رعایت حال یتیمان کند. فرزندانش مورد رعایت و مهربانی قرارخواهند گرفت.)

و نیز در مقابل می فرماید: مَنْ ظَلَمَ یَتِیماً عَقَّ أَوْلَادُه [14]( هر کس یتیمی را بیازارد قطع احسان از اولاد و اطفال خود نموده، عاقبت به فرزندانش ظلم می شود)

از مکافات عمل غافل مشو گندم از گندم بروید جو ز جو

آنچه می توان از جمله دستورات شرع مقدس درباره فرزندان یتیم برشمرد، عبارتست از:

1 – سرپرستی یتیم

نخستین گام در اصلاح وضع یتیم ، آغوشی است که او را در بر گیرد و سینه ای است که با گرمی و حرارت محبت آمیز خود،‌وی را مورد احسان قرار داده و خانه ای است که با خوشی و نشاط در آن به سر برد.

در صورتی که این سه اصل فراهم گردد می توان از این کودک به طور احسن محافظت کرد و از نظر مادی و معنوی او را مورد حمایت قرار داد. قرآن مجید از این کار به لفظ "ایواء" (=پناه دادن) تعبیر نموده است. زیرا کودکی که پدر خود را از دست می دهد همانند آن است که بزرگترین و یا یگانه پناهگاه خود را از دست داده است. لذا درجه نخست برای یتیم پناهگاهی است که در آن احساس غربت نکند.

بدین جهت قرآن کریم نخستین مرحله احتیاجات پیامبر عظیم الشان (صلی الله علیه و آله)را در زمانی که طفل یتیمی بود یادآور می شود و می فرماید: أَ لَمْ یَجِدْکَ یَتیماً فَآوى[15]‏ (آیا تو را یتیم نیافتیم پس پناهت دادیم.)

در این آیه شریفه اولین عنایت الهی به پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله)پناه دادن او در زمان یتیمی است و لذا پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله)می فرماید: خیر بیت فی المسلمین بیت فیه یتیم یحسن إلیه و شر بیت فیه یتیم یساء إلیه[16]

(بهترین خانه خانه ای است که یتیمی در آن مورد احسان قرار گیرد و بدترین خانه، خانه ای است که با یتیم بدرفتاری شود.)

البته آنچه مهم و قابل تامل است سفارش اسلام در پناه دادن به یتیم در آغوش پر مهر خانواده است و مراکز و موسسات نگهداری از ایتام نمی توانند آن محیط را فراهم کنند.

1/1 یتیم در آغوش خانواده

از مجموع روایات استفاده می شود که در مملکت اسلامی لازم است یتیمان، دوش به دوش سایر فرزندان در آغوش خانواده ها تربیت شوندو به قدری به آنان محبت شود که احساس تفاوتی بین خود و سایر فرزندان ننمایند. رسول خدا(صلی الله علیه و آله)نیز که پیام آور رحمت و رحمه للعالمین است و خود نیز طعم یتیمی را چشیده است نسبت به این موضوع شدیدا توصیه کرده است و مردم را به سرپرستی یتیمان سفارش می کند و می فرماید: مَنْ عَالَ یَتِیماً حَتَّى یَسْتَغْنِیَ أَوْجَبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ بِذَلِکَ الْجَنَّةَ کَمَا أَوْجَبَ لآِکِلِ مَالِ الْیَتِیم [17](هر کس یتیمی را سرپرستی کند تا آنکه بی ناز گردد خداوند به سبب این کار بهشت را بر او واجب می سازد، همچنان که آتش دوزخ را بر خورنده مال یتیم واجب ساخت است.)

البته اسلام در رتبه اول بستگان نزدیک را مسئول سرپرستی یتیم دانسته است و در صورت عدم وجود بستگان نزدیک، جامعه و دولت اسلامی است که باید عهده داراین مسئولیت گردد.

ثواب پناه دادن به یتیم

الف: سکونت در بهشت

ائمه معصومین (علیهم السلام)در احادیث متعددی بهشت را برای کسانی که یتیم را پناه دهند و در خانه خود از آنها پذیرایی کنند تضمین کرده اند. امام باقر(علیه السلام)می فرماید: أَرْبَعٌ مَنْ کُنَّ فِیهِ بَنَى اللَّهُ لَهُ بَیْتاً فِی الْجَنَّةِ مَنْ آوَى الْیَتِیمَ وَ رَحِمَ الضَّعِیفَ وَ أَشْفَقَ عَلَى وَالِدَیْهِ وَ رَفَقَ بِمَمْلُوکِه‏[18] (چهار گروهند که خداوند برای آنها خانه ای در بهشت بنا نهاده است. کسی که یتیمی را پناه دهد و کسی که به ضعیف ترحم نماید و کسی که با پدر و مادر مهربان باشد و کسی که با زیردستش با ملاطفت و دوستی رفتار کند)

ب: برطرف شدن عذاب قبر

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله)فرمود: مَرَّ عِیسَى ابْنُ مَرْیَمَ ع بِقَبْرٍ یُعَذَّبُ صَاحِبُهُ ثُمَّ مَرَّ بِهِ مِنْ قَابِلٍ فَإِذَا هُوَ لَا یُعَذَّبُ فَقَالَ یَا رَبِّ مَرَرْتُ بِهَذَا الْقَبْرِ عَامَ أَوَّلَ فَکَانَ یُعَذَّبُ وَ مَرَرْتُ بِهِ الْعَامَ فَإِذَا هُوَ لَیْسَ یُعَذَّبُ فَأَوْحَى اللَّهُ إِلَیْهِ أَنَّهُ أَدْرَکَ لَهُ وَلَدٌ صَالِحٌ فَأَصْلَحَ طَرِیقاً وَ آوَى یَتِیماً فَلِهَذَا غَفَرْتُ لَهُ بِمَا فَعَلَ ابْنُهُ [19](عیسی بن مریم (ع) از قبرستانی می گذشت که صاحب قبری را عذاب می کردند. پس از یک سال بار دیگر از آنجا گذشت و متوجه شد که صاحب آن قبر عذاب نمی شود. علت را از خدای متعال سوال کرد؟ وحی شدکه این مرد گنهکار بود و به خاطر گناهانی که انجام داده بود عذاب می شد اما فرزند صالحی داشت که وقتی به سن رشد رسید جاده و راهی را اصلاح کرد و یتیمی را منزل داد. به این جهت او را آمرزیدم و به خاطر کار فرزندش عذار را از او برداشتم.)

دارالایتام

چنانکه گفته شد نظر اسلام این است که ایتام در محیط گرم خانواده ها پرورش یابند، چرا که نام و محیط دارالایتام عواطف آنها را جریحه دار و آنها را دچار یاس و ناامیدی می کند ( و البته این امر با ساختن دارالایتام و حمایت از یتیمان بی سرپرست که ماوی و مسکنی ندارند منافات نداشته بلکه از عبادات بزرگ اسلامی به شمار می رود) شاهد این مطلب هم این است که عصر رسول خدا(صلی الله علیه و آله)با این که حکومت اسلامی از نظر بنیه مالی به حدی بود که بتواند در برخی نقاط مکانی برای تربیت ایتام ایجاد کند و از هزینه بیت المال مخارج آن را بپردازد، اما برای پرورش روحی و جسمی آنها اصرار داشت تا یتیمان در محیط خانواده ها در کنار کودکان آن خانواده تربیت شوند چرا که اسلام علاقه دارد تا مردان و زنان به جای پدر و مادر از یتیمان نگهداری نمایند. امروزه گر چه در کشورها موسسات خیریه،و دارالایتام ها با برنامه های متعدد و متنوع توانسته اند نیازها و حتی وسائل تفریح و تحصیل به موقع ایتام را فراهم کنند و از نظر ظاهری (لباس و غذا و مسکن) نیز آنان را در شرایط خوبی رشد دهند،‌ولی به خاطر محروم بودن این کودکان از محبت و یا ارضا نشدن محبت در آنها، نتایج نا مطلوبی به بار آورده و خواهد آورد و بقول الکسیس کارل "افراد انسانی را نمی توان چون ماشین های یک کارخانه یکسان و یک شکل ساخت. از آنجا که افراد آدمی متفاوتند تربیت دسته جمعی آنان به خوبی ممکن نیست و مدرسه نمی تواند جای تربیت فردی پدر و مادر را بگیرد." و در جایی دیگر می گوید:"تعلیم و تربیت کودک وقت دائمی را ایجاب می کند که جز به وسیله پدر و مادر تامین نمی شود زیرا فقط اینان مخصوصا مادر، از آغاز خصایص بدنی و روانی و استعدادهای کودک را که پرورش آنها باید با هدف تعلیم و تربیت قرار گیرد، شناخته اند.[20]

البته این نکته قابل ذکر است که گاه دولت اسلامی با حفظ مسائل مربوطه، مصلحت را در نگهداری و پرورش کودکان یتیم در سازمان های خاص دانسته و یا شرایط اجتماعی یا افراد به گونه ای است که نمی تواند یتیمان را به خانواده ها بسپارد و خود نظارت کند که در این صورت ایتام را به موسسات مربوطه می سپارد تا با حفظ حدودی و ضوابط از آنها حمایت نمایند.

نکته دیگر مدارس شبانه روزی یا پاره وقت ایتام است که توسط دولت و خیرین در سراسر کشور راه اندازی شده و ضمن رسیدگی به وضع معیشتی و مالی آنها راه اندازی شده و موجبات رشد و شکوفایی آنها را فراهم می کنند. آنچه مهم به نظر می رسد این است که اگر در این مدارس فقط کودکان یتیم حضور داشته باشند ممکن است حس حقارت، یاس و بدبینی و جریحه دار شدن عواطف که در دارالایتام ها مشاهده می شود را به دنبال داشته باشد. به نظر نویسنده راه حل این مشکل ایجاد مدارسی است که بتواند به همراه این کودکان، کودکان دیگر را نیز پذیرا باشد، تا کودکان یتیم احساس نکنند که چون پدر ندارند باید از دیگران جدا باشند، بلکه وجود کودکان غیر یتیم این ذهنیت را از آنها دور ساخته و در نتیجه کودکان یتیم آن محیط را مانند محیط خانواده دوست داشته و به نحو شایسته رشد خواهند کرد. مثلا این مدارس می توانند به دانش آموزانی که توانایی مالی و امکانات لازم برای ادامه تحصیل را ندارند، خدمات ارائه نمایند.

2 – نیکی و اکرام یتیم

یکی دیگر از دستورات اسلام در مورد ایتام نیکی و احسان به آنهاست که در آیات و روایات متعددی به آن سفارش شده است. قرآن در سوره مبارکه فجر می فرماید: کَلاَّ بَلْ لا تُکْرِمُونَ الْیَتیمَ وَ لا تَحَاضُّونَ عَلى‏ طَعامِ الْمِسْکین‏[21] (چنان نیست که شما می پندارید،‌شما یتیمان راگرامی نمی دارید و یکدیگر را بر اطعام مسکینان تشویق نمی نمایید).

در این آیه شریفه مسئولیت انسان را در برابر دو گروه را بر می شمرد: مسئولیت در قبال مساکین که فقط در اطعام و انفاق آنها خلاصه می شود و مسئولیت در قبال ایتام که دیگر سخن از اطعام نیست بلکه نیاز آنها فراتر بوده و به اکرام و احسان نیازمندند. چرا که در مورد یتیم تنها مسئله گرسنگی مطرح نیست و از آن مهمتر جبران کمبودهای عاطفی او است تا هیچ گاه احساس نکند که چون پدرش را از دست داده خوار و ذلیل شده، بلکه باید چنان مورد اکرام قرار گیرد که جای خالی پدر را احساس ننماید. این مسئله به قدری حائز اهمیت است که خداوند متعال نیکی به ایتام را پس از نیکی به پدر و مار و اقوام ذکر می کند و می فرماید: بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً وَ بِذِی الْقُرْبى‏ وَ الْیَتامى‏ وَ الْمَساکین‏[22] ( به پدر و مادر و خویشاوندان و یتیمان و مساکین نیکی کنید)

مولی الموحدین علی (علیه السلام)به عنوان اسوه و راهبر مسلمانان چنان با ایتام رفتار می کند که او را پدر یتیمان لقب داده اند. ابوالطفیل می گوید: روزی علی (علیه السلام)را دیدم که یتیمان را به حضور خود خواست، سپس چنان به یتیمان تفقد و مهربانی می کرد و به آنها عسل می خوراند که بعضی از اصحابش آرزو می کردند ای کاش ما نیز یتیم بودیم.[23]

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) می فرماید: کُنْ لِلْیَتِیم کَالْأَبِ الرَّحِیمِ وَ اعْلَمْ أَنَّکَ تَزْرَعُ کَذَلِکَ تَحْصُدُ [24]

(برای یتیم چون پدر مهربان باش و بدانکه هر چه بکاری همان را درو می کنی)

علی بن ابیطالب (علیه السلام)می فرماید: لَمَّا احْتُضِرَ رَسُولُ اللَّهِ ص إِلَى أَنْ قَالَ فَکَانَ آخِرُ شَیْ‏ءٍ سَمِعْتُهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ ص یَقُولُ إِلَیْکَ إِلَیْکَ ذَا الْعَرْشِ لَا إِلَى الدُّنْیَا أُوصِیکُمْ بِالضَّعِیفَیْنِ‏خَیْراً الْیَتِیمِ‌وَالْمَمْلُوکِ[25](آخرین چیزی که از رسول خدا(صلی الله علیه و آله)شنیدم این بود که فرمود: به سوی خدا و آخرت حرکت کنید نه به سوی دنیا، شما را وصیت می کنم به دو ضعیف یتیم و زیردست نیکی کنید.)

از دیگر دستورات اسلام بر اکرام ایتام می توان به موارد ذیل اشاره کرد:

مدارا با یتیم:

خداوند متعال به پیامبرش دستور می دهد که با یتیمان با نرمی و مدارا سخن بگو و به وسیله لبخندی که بر آنان می زنی حالت سرخوردگی و اندوه را از آنان دور کن، چنانکه می فرماید: فَأَمَّا الْیَتیمَ فَلا تَقْهَر [26] (قهر به معنی غلبه توام با تحقیر است) و آیه می فرماید (یتیم را تحقیر مکن).

این درس رسا، نه برای پیامبر(صلی الله علیه و آله)که برای امت اوست تا بدانند که باید از قهر با یتیمان و تطاول و تندی ( در برخورد با یتیمان) و گاه چهره های عبوس در مقابل آنان خودداری کنند چنانکه قرآن می فرماید:

أَرَأَیْتَ الَّذی یُکَذِّبُ بِالدِّینِ فَذلِکَ الَّذی یَدُعُّ الْیَتیم‏[27](دع به معنی دفع شدید و راندن توام با خشونت است) ای پیامبر آیا ندیدی کسی را که روز جزا را انکار کرد؟ این همان شخص بی رحمی است که یتیم را به قهر از خود می راند.

آنچه می توان از این آیه نتیجه گرفت آن است که از خود راندن یتیم مساوی با تکذیب دین و ترشرویی دربرابر آنان و رد خواسته های آنان، دور سازنده انسان از قرب به خداوند است.

نوازش یتیم:

در زندگی انسان ها خلاها و کمبودها وجود دارد که جز از طریق محبت و دوستی نمی توان آن را جبران کرد . در این میان کودکان یتیم بیشترین نیاز را احساس می کنند، زیرا آنها در اثر از دست دادن پدر یا والدین از سرچشمه مهر و محبت دور افتاده اند و بدین خاطر بیش از هر چیز به نوازش محتاجند و برای این احساس عاطفی و روحی خواه ناخواه در انتظار پاسخ هستند.

لذا در آیات و روایات بسیاری بر مسئله یتیم نوازی تاکید شده است.

پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) می فرماید: إِذَا بَکَى الْیَتِیمُ اهْتَزَّ الْعَرْشُ عَلَى بُکَائِهِ [28](هنگامی که یتیم گریه می کند عرش خدا به لرزه در می آید ) و امام صادق (علیه السلام) می فرماید: مَا مِنْ عَبْدٍ یَمْسَحُ یَدَهُ عَلَى رَأْسِ یَتِیمٍ تَرَحُّماً لَهُ إِلَّا أَعْطَاهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِکُلِّ شَعْرَةٍ نُوراً یَوْمَ الْقِیَامَةِ [29]( هیچ بنده ای از روی محبت دست بر سر یتیم نمی کشد مگر اینکه خداوند در مقابل هر مو، نوری در روز قیامت به او عنایت می کند).

و این درست در مقابل چیزی است که در جوامع دور از ایمان و اخلاص همچون جامعه عصر جاهلیت دیروز و امروز رواج داشته و دارد که نه تنها به انواع حیله ها برای تملک اموال یتیمان متوسل می شوند بلکه خود او را در جامعه چنان تنها می گذارند که درد یتیمی و فقدان پدر را به تلخ ترین صورت احساس می کند.

اثرات یتیم نوازی:

الف )داخل شدن در بهشت

امام صادق(علیه السلام)فرمود: مَنْ أَرَادَ أَنْ یُدْخِلَهُ اللَّهُ فِی رَحْمَتِهِ وَ یُسْکِنَهُ جَنَّتَهُ فَلْیُحْسِنْ خُلُقَهُ ... وَ لْیَرْحَمِ الْیَتِیمَ [30]

(هر کسی که بخواهد مشمول رحمت خداوندگردد و وارد بهشت شود باید نسبت به یتیمان دلسوز و مهربان باشد)

ب) نرم شدن قلب و برآورده شدن حاجت:

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله)فرمود: أ تحبّ أن یلین قلبک و تدرک حاجتک؟ ارحم الیتیم و امسح رأسه و أطعمه من طعامک یلن قلبک و تدرک حاجتک. [31](آیا دوست داری دلت نرم و آرزویت برآورده شود؟ بر یتیم ترحم کن و دست محبت بر سر او بکش و از غذای خود به او بخوران تا قلبت نرم و حاجتت روا گردد)

ج)ترفیع درجات و محو سیئات

رسول خدا (صلی الله علیه و آله)فرمود: سوگند به کسی که جانم در قبضه قدرت اوست هر مسلمانی که سرپرستی یتیمی را بر عهده بگیرد و به خوبی از عهده ولایت و سرپرستی آن یتیم بر آید و دست محبت بر سر او بکشد، به عدد هر مویی که از زیر دستش می گذرد خداوند متعال یک درجه مقام او را بالا برده و یک ثواب در نامه عمل وی می نویسد و یک گناه از او کم می کند.)[32]

البته نیکی به یتیم می تواند به صورتهای مختلف انجام گیرد ولی هیچ نیکی بالاتر از تربیت و آموزش نیست.

3-آموزش و پرورش

یکی از مهمترین مسائل در مورد ایتام، بحث تعلیم و تربیت و هدایت آنها به سمت و سویی است که بتوانند در آینده انسان های صالح و ثمربخشی باشند. آنچه به تجربه ثابت شده است این است که هر گاه خداوند متعال نعمتی را از انسان بگیرد، در مقابل ظرفیت های بالایی به او می دهد که به عنوان مثال اکثر افراد نابینا یا ناشنوا از حافظه و استعداد بالاتری نسبت به بقیه افراد جامعه و در برخی نسبت به قبل از دست دادن آن نعمت برخوردارند. کودکان یتیم نیز به خاطر از دست دادن پدر، دارای استعداد فوق العاده ای می باشند که هدایت این استعدادها، آینده جامعه را تضمین می کند، چنانکه علاوه بر پیامبر عظیم الشان(صلی الله علیه و آله)بسیاری از علما و دانشمندان نیز در بدو تولد یا در زمان کودکی از نعمت پدر محروم شده اند.[33] اما اگر یتیم را به حال خویش واگذارده و به جای آنکه در اثر دلسوزی و مهربانی و مراقبت و تربیت، دلش را سرشار از فضائل و عشق به جامعه ساخته و به ابزار خدمت به اجتماع مسلح سازیم، به او بی توجهی کرده و از جامعه طردش ساختیم، ناخواسته او را ابزار خصومت به اجتماع مسلح کرده ایم و در نتیجه فردی بی بند و بار و خالی از فضایل و پر از کینه نسبت به اجتماع باز آورده ایم و چنین فردی در اولین فرصت ضربه های جبران ناپذیر خود را به پیکر اجتماع وارد می کند و انتقام خود را از اجتماع می گیرد، همان اجتماعی که در دوران یتیمی، فرزندان خود را در برابر چشم او می بوسید و با بهترین لباس و کیف، او را به مدرسه می فرستاد ولی او به جرم اینکه فاقد پدر بود، توهین می شد!

در یکی از تحقیقاتی که درباره کودکان بزهکار در آلمان انجام گرفته، نشان می دهد که از 2704 بزهکار جوان، 1171 نفر (یعنی بیش از 43% آنان) یتیم بوده اند و در پژوهشی دیگر در آمریکا ملاحظه می کنیم که 70% دخترانی که در دارالتادیب به سر می برند، یتیم بودند و نکته قابل تامل آنکه صدام و هیتلر به عنوان دو جنایتکار یتیم بوده اند و این نشان دهنده استعداد سرشاری است که در ایتام وجوددارد که در صورت عدم توجه و حمایت و هدایت ،خسارت های جبران ناپذیری را به جامعه وارد می کنند، اینجا است که وظیفه دولت وجامعه اسلامی ایجاب می کند تا با احداث مدارس غیر انتفاعی برای ایتام (و البته با حضور کودکان غیر یتیم) و ارائه برنامه های آموزشی و پرورشی خاص، موجب شکوفا شدن بیش از پیش استعداد آنها شده که رشد و پرورش ایتام، آینده آنها و جامعه را تضمین خواهند کرد.

حقوق مالی

یکی دیگر از حقوق فرزندان یتیم بر جامعه، حقوق مالی است که به دو بخش تقسیم می شود بخش اول مربوط به ایتامی است که از داشتن امکانات مالی و ارث پدر محروم اند. بخش دوم مربوط به کودکانی است که دارای اموال بسیاری هستند و نیاز به کمک ندارند.

این دو بخش از موضوعات مهمی است که در آیات متعددی از قرآن به آن سفارش و تاکید شده است.

الف: انفاق به یتیم

آنچه پس از ماوی دادن به یتیم و نیکی و اکرام او حائز اهمیت می باشد، برطرف کردن نیازهای مادی او است، چنانکه در قرآن و روایات ائمه معصومین (علیهم السلام) نیز تاکید فراوان شده و انفاق به یتیم پس از انفاق به خانواده خاص (والدین و نزدیکان) ذکر شده است.

انفاق بر یتیم اعم از نیازهای مالی، خوراکی و پوشاکی است که باید هر یک به نحو احسن تامین شود. قرآن کریم پرداخت مال برای رفع نیازمندی خویشان و یتیمان را از مشخصه ابرار و نیکوکاران بر شمرده[34] و در بیت المال و اموال مردم نیز حق و سهمیه ای برای ایتام نیازمند مقرر کرده است.

درمورد اطعام ایتام نیز دستورات مکرری رسیده است که قرآن کریم سیره اهل بیت پیامبر (علیهم السلام)را به عنوان الگوی همه مسلمانان بیان می کند چنانکه می فرماید: وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلى‏ حُبِّهِ مِسْکیناً وَ یَتیماً وَ أَسیرا إِنَّما نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ [35]

(غذای خود را با اینکه به آن علاقه ونیاز دارند به مسکین و یتیم و اسیر می دهند و می گویند ما شما را به خاطر خدا اطعام می کنیم و هیچ پاداش و سپاسی نمی خواهیم) در این آیه مبارکه خاندان وحی به خاطر اینکه پس از هر روزه، افطاری خود را به مسکین و یتیم و اسیر داده اند مورد تجلیل قرار گرفته اند.

تاکید اسلام بر رسیدگی بر وضع غذایی یتیمان تا آنجا است که برای سال های قحطی نیز یتیمان مورد سفارش قرار گرفته و قرآن مجید آنان را سزاوارترین قشر جامعه به دریافت کمک های غذایی در سال های قحطی بر می شمرد.[36]

حضرت علی (علیه السلام)در آخرین وصیت هایش پس از ضربت خوردن می فرماید: اللَّهَ اللَّهَ فِی الْأَیْتَامِ فَلَا تُغِبُّوا أَفْوَاهَهُمْ وَ لَا یَضِیعُوا بِحَضْرَتِکُمْ[37]

(خدا را خدا را درباره یتیمان، نکند آنان گاهی سیر و گاهی گرسنه بمانند و حقوقشان ضایع گردد.)

مولای پیشوایان جهان که در قول و عمل به فکر یتیمان است هرشب با دست خود غذا به یتیمان می رساند تا آنجا که او را ابوالیتامی لقب داده بودند. شخصی می گوید در شب تاریکی در میان کوچه های مکه می رفتم . زنی را دیدم که چند بچه را اطراف خود نشانده و کنار در خانه نشسته بود. مثل اینکه انتظار کسی را می کشید، سبب نشستن او در کنار کوچه در آن دل شب پرسیدم . گفت آقایی است که هر شب می آید و به بچه های من مهربانی می کند. منتظر اویم که قدری دیر کرده است.

در این حال بود که یکی از بچه ها گفت: یا اماه جاء‌ابوالایتام (مادر پدر یتیمان آمد) ناگهان دیدم امیرالمومنین (ع) آمد و یکایک بچه ها را روی دامنش نشاند. لقمه های نان را در دهان آنها نهاده و آنها را نوازش نمود.

لازم به ذکر است که انفاق به ایتام مختص به کسانی است که از داشتن سرپرست محرومند، نیست بلکه شامل یتیمانی که تحت تکفل و سرپرستی فردی از اقوام و خویشاوندان یا رجال صالح قرار دارند نیز می شود، زیرا چه بسا قدرت مالی سرپرست به حدی نباشد که بتواند تمام هزینه های کودک را فراهم سازد.

حفظ اموال یتیم

یکی از موضوعات مهم دیگری که در قرآن بر آن تاکید شده اموال یتیمان است. آنچه مسلم است یتیمی همیشه با فقر ملازم نبوده و نیست؛ بلکه ایتامی هستندکه دارای اموال بسیاری بوده و نیازی به کمک دیگران ندارند.

شارع مقدس حفظ واحترام مال آنها را مورد تاکید قرارداده ،و از تصرف در آن –مگر به نحوی که مصلحت او رعایت شود – منع نموده است. مهمتر آنکه بعید نیست که بتوان جلوگیری از ضایع شدن مال یتیم رانیز به عنوان واجب کفایی مطرح کرد، چنانکه در آیه 77 سوره کهف ضمن بیان داستان حضرت موسی و خضر (ع) به این مهم پرداخته شده است.

در این داستان، این دو اولیای الهی برای حفظ مال یتیم، گرسنگی و بی مهری مردم را تحمل نموده و با حال گرسنگی، دیوار کهنه و در حال سقوط دو طفل یتیم را ترمیم می کنند تا فرو نریزد و گنج نهفته در زیر آن نمایان نشود.

آنچه می توان از آیات مختلف قرآن به دست آورد آنکه:

1 – حفظ و نگهداری اموال یتیم واجب است و سرپرست او نیز به شرطی اجازه تصرف در مال او را دارد که منافع ومصالح او را رعایت نماید. چنانکه قرآن می فرماید وَ لا تَقْرَبُوا مالَ الْیَتیمِ إِلاَّ بِالَّتی‏ هِیَ أَحْسَن[38]‏به مال یتیم نزدیک مشوید مگر به نیکوترین وجهى که به صلاح او باشد.

2 – هیچگاه نباید اموال آنها را با اموال خویش مخلوط ساخت به طوری که نتیجه آن تملک همه آنها باشد ونیز نباید اموال خوب آنها را با اموال بد خود مخلوط ساخت. چرا که نتیجه اش پایمال شدن حق یتیمان است . البته این دستور به معنی آن نیست که غذا و خوراک آنها را از زندگی خود جدا کنیم بلکه به معنی آن است که اگر زندگی آنها با زندگی شما مخلوط شد، بسان یک برادر با آنها رفتارشود و در صورتی که مخلوط شدن اموال و غذای آنها با اموال و غذای شما به صلاح آنها باشد، این عمل بلااشکال است.

3 – دین مقدس اسلام ولی یا وصی را از دستمزد عملشان در سرپرستی یتیم محروم ننموده ولی در عین حال اغنیا را از گرفتن اجرت این نظارت بر حذر داشته و آنها را اینگونه مورد خطاب قرار می دهد: مَنْ کانَ غَنِیًّا فَلْیَسْتَعْفِفْ [39]( هر کس که بی نیاز است از برداشت حق الزحمه خودداری کند) اما اگر سرپرست فقیر است مجاز است مزد خود را با رعایت عدالت و انصاف ،_حتی المقدور به صورت قرض الحسنه_ بردارد و پس از توانمندی به یتیم بازگرداند: وَ مَنْ کانَ فَقیراً فَلْیَأْکُلْ بِالْمَعْرُوف‏[40](و آن کس که نیازمند است به طور شایسته و مطابق زحمتی که می کشد از آن بخورد)

4 – اسلام چند شرط را برای بازگرداندن اموال یتیم به او ذکر کرده و بر آن تاکیده نموده است:

اول: برای برگرداندن اموال ،یتیمان را بیازمایید تا زمانی که به حد بلوغ برسند چنانکه می فرماید: وَ ابْتَلُوا الْیَتامى‏ حَتَّى إِذا بَلَغُوا النِّکاحَ [41](زمانی که یتیمان به حد بلوغ رسیدند آنها را بیازمایید اگر در آنها رشد (کافی ) یافتید اموالشان را به آنها بدهید).

آنچه از کلمه «حتی» در این آیه استفاده می شود آن است که باید آزمایش یتیمان،‌پیش از رسیدن به حد بلوغ و به صورت مکرر و مستمر انجام شود تا هنگامی که در آستان بلوغ قرار گرفتند و وضع آنها کاملا از نظر رشد عقلی برای اداره امور مالی خود روشن گردد.

دوم: منظور از بلوغ ایتام، تنها بلوغ جسمانی نیست، بلکه باید بلوغ فکری و اقتصادی نیز مد نظر قرار گیرد به گونه ای که یتیم اموال خود را حفظ و نگهداری کند.

سوم: لازم است تا رشد و بلوغ یتیم کاملا مسلم گردد و سپس اموالشان به آنها سپرده شود که این رشد ( به دست آوردن تجربه در معاملات و شناخت سود و زیان) پایان جواز تصرف دیگران در اموال آنان است.

چهارم: پس از طی مراحل گذشته دستور اسلام این است که برای سپردن مال یتیم به او، چند شاهد بگیرد تا جای اتهام و نزاع و گفتگو باقی نماند. قرآن می فرماید: فَإِذا دَفَعْتُمْ إِلَیْهِمْ أَمْوالَهُمْ فَأَشْهِدُوا عَلَیْهِمْ[42] وهنگامى که اموالشان را به آنها بازمى‏گردانید، شاهد بگیرید!

نکوهش تجاوز به مال یتیم

چنانکه گفته شد اسلام موکدا حفظ مال یتیم را مورد سفارش قرار داده و از ضایع کردن و تصرف و تملک مال آنها به شدت نهی کرده است. قرآن می فرمایدإِنَّ الَّذینَ یَأْکُلُونَ أَمْوالَ الْیَتامى‏ ظُلْماً إِنَّما یَأْکُلُونَ فی‏ بُطُونِهِمْ ناراً وَ سَیَصْلَوْنَ سَعیرا[43] کسانى که اموال یتیمان را به ظلم و ستم مى‏خورند، (در حقیقت،) تنها آتش مى‏خورند و بزودى در شعله‏هاى آتش (دوزخ) مى‏سوزند.

در حالیکه متاسفانه بعضی خانواده ها پس از فوت پدر، خواهران و برادران بزرگتر بدون توجه به برادر و خواهر نابالغ خود ،ارث را بین خود تقسیم کرده و یا ارثی برای آنان باقی نمی گذارند و یا بدون در نظر گرفتن حکم اسلام ، مبلغ ناچیزی از حق او را کنار می گذارند در حالی که اسلام برای جنین در رحم مادر که پدرش فوت شده نیز همانند دیگران ارث مقرر فرموده است.

اینجا است که رسول خدا (صلی الله علیه و آله)می فرماید: یُبْعَثُ نَاسٌ عَنْ قُبُورِهِمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ تَأَجَّجُ أَفْوَاهُهُمْ نَاراً فَقِیلَ لَهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَنْ هَؤُلَاءِ قَالَ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوالَ الْیَتامى‏ ظُلْماً إِنَّما یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ ناراً وَ سَیَصْلَوْنَ سَعِیراً[44]

قیامت عده ای از گورهایش بیرون می آیند در حالی که از دهان آنها آتش زبانه می کشد، عرض شد یا رسول الله آنها چه کسانی هستند فرمود: کسانی که اموال یتیمان را ( به ناحق) می خورند.

و نیز فرمود: شَرُّ الْمَآکِلِ أَکْلُ مَالِ الْیَتِیمِ ظُلْماً [45](بدترین خوردنی ها ، خوردن ظالمانه مال یتیم است).

تصرف در مال یتیم،مخلوط کردن مال خوب او با مال بدخود،محروم کردن او از ارث به علت کوچک بودن یا تقبل هزینه های او ... از مصادیق ظلم به یتیم است و از جمله آثار ظلم به یتیم، بلا و عذاب و سلب نعمت می باشد؛ چنانکه امام علی(علیه السلام)می فرماید: ظلم الیتامی و الایامی ینزل النقم و یسلب النعم اهلها[46] (ظلم به یتیم موجب بلا و عذاب و سلب کننده نعمت از صاحبان نعمت است).

و خلاصه آنکه اگر این کودکان بی گناه، فردا در گرداب گناه افتند، اگر سینه پاکشان پر از سوز و کینه و تندخویی گردد،‌اگر این انسان های بی گناه تحقیر و ضایع شوند، اگر این امانت های زیبا و ظریف الهی صحیح نگهداری نشوند و یا به جرم بی پدری از محبت مهجور و مبتلا به بیماری روانی گردند، یا طغیانگرشده دچار بحران های روحی و عصبی شوند، اگر این اطفال مظلوم قبل از بلوغ و نبوغ مانند میوه نارس از شاخسار زندگی ساقط شوند و شرف و ناموس جامعه بر باد رود ،تمامی کسانی که کوتاهی کرده اند،مسئول خواهند بود.

پس لازم است

اولا به مادران فداکاری که سرپرستی اطفال یتیم خود را بر عهده داشته و با مشکلات فراوان آنها را تربیت می کنند یاری رسانده و از این راه بنیان چنین خانواده هایی را تقویت کنیم و به اصطلاح پیشگیری نماییم. به عنوان نمونه طرح اکرام کمیته امداد امام خمینی (ره) که با چنین هدفی آغاز شده است یکی از راههای تقویت این خانواده هاست.

ثانیا اگر کودکانی از داشتن والدین محرومند آنها را در کانون گرم خانواده پذیرایی کنیم رسول خدا (صلی الله علیه و آله)فرمود: احبّ بیوتکم الى اللَّه بیت فیه یتیم مکرّم‏ [47](محبوبترین خانه نزد خدا آن خانه ای است که در آن کودک یتیمی با عزت و احترام زندگی کند)

ثالثا مدارس شبانه روزی ایتام را که در جهت رشد و شکوفایی استعداد آنها تلاش می کنند یاری و حمایت کنیم بسیاری از مشاهیر و نوابغ و علما ،یتیم بوده اند وبه سبب تعلیم و تربیت صحیح به مقامات عالی رسیده اند.

و آخر آنکه یتیمان را هیچ زمانی مخصوصا در ایام عید نوروز و اوائل سال تحصیلی به خصوص یتیمان همسایه و خویشان و نزدیکان را فراموش نکنیم.

[1] .بقره/83

[2] .نساء/36-37

[3] .بلد/15

[4] . نساء/10 – اسراء/34

[5] . نساء / 6

[6] .نساء/127

[7] . ماعون /2

[8] . فجر / 17 – ضحی/9

[9] .نساء/2

[10] .نساء/6

[11] . انفال 41 – حشر / 7

[12] .نساء/9

[13] . مستدرک‏الوسائل ، محدث نورى، مؤسسه آل البیت علیهم السلام قم، 1408ق ،ج15،ص167

[14] همان ،ج12،ص99

[15] . ضحی / 6

[16] . مشکاه الانوار، ابوالفضل على بن حسن طبرسى، کتابخانه حیدریه نجف اشرف، 1385 ق ص167

[17] .الکافی، ثقة الاسلام کلینى، دار الکتب الإسلامیة تهران، 1365،ج7،ص51

[18] .وسائل‏الشیعة، شیخ حر عاملى، مؤسسه آل البیت علیهم‏السلام قم، 1409 ق،ج16،ص339

[19] . الکافی ،ج6 ،ص3

[20] . انسان موجود ناشناخته، ص 304 و 260

[21] .فجر/17-18

[22] .نساء/36

[23] . بحارالانوار ، علامه مجلسى ، مؤسسة الوفاء بیروت - لبنان، 1404 ق ،ج41،ص 29

[24] . بحارالأنوار ،ج74 ،ص173

[25] . مستدرک‏الوسائل ،ج15 ،ص456

[26] .ضحی/9

[27] .ماعون /1-2

[28] . مستدرک‏الوسائل ،ج15،ص153

[29] . من‏لایحضره‏الفقیه، شیخ صدوق، انتشارات جامعه مدرسین قم، 1413 ق ،ج1،ص188

[30] . وسائل‏الشیعة،ج12،ص156

[31] .کنزالعمال،ج3،ص169

[32] . همان،ص 175

[33] .مراجعه شود به کتاب یتیمان سرافراز،محمد مهدی فجری،انتشارات مهر امیرالمومنین(ع)که باهدف ارایه الگو به مبلغین و مربیان نوشته شده است،وهمچنین کتاب قطره هایی که دریا شد،علیرضا فجری ،که با سبک داستانی به معرفی مشاهیر یتیم برای مخاطبین جوان و نوجوان به رشته تحریر درآمده است.

[34] . بقره / 177

[35] . انسان / 8و9

[36] .بلد/14-15

[37] .الکافی،ج7،ص51

[38] .انعام/152

[39] .نساء/6

[40] .همان

[41] .همان

[42] .همان

[43] .نساء/10

[44] . بحارالأنوار،ج72،ص10

[45] . من‏لایحضره‏الفقیه،ج4،ص377